Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι γνώριζαν πολύ καλά τι συμβαίνει όταν πλημμυρίζουν ποτάμια και καταλάβαιναν, μερικές φορές ίσως καλύτερα από εμάς, ότι πρόκειται για φυσιολογικές διαδικασίες που όταν εκδηλώνονται με ακραίες τιμές χρειάζονται προσεκτική διαχείριση. Ετσι, για χιλιάδες χρόνια, κατασκευές ονομαζόμενες «νειλόμετρα» μετρούσαν τη στάθμη του Νείλου ποταμού και επέτρεπαν στους Φαραώ να χαράξουν την οικονομική πολιτική τους για την επόμενη χρονιά. Υπήρχαν τουλάχιστον 24 νειλόμετρα και αυτό που επισκευάστηκε το 861 μ.Χ. σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση στο Κάιρο και είναι επισκέψιμο.
Δυστυχώς, από την αντιμετώπιση της καταστροφής στον Θεσσαλικό Κάμπο φαίνεται ότι δεν μάθαμε αρκετά από τους Αιγυπτίους και σίγουρα δεν μάθαμε να μετρούμε τις αλλαγές στις στάθμες των ποταμών. Οι πλημμύρες σε λεκάνες απορροής ή πεδιάδες συνέβαιναν για δεκάδες χιλιάδες χρόνια και θα συνεχίσουν να συμβαίνουν. Τα φερτά υλικά που μεταφέρουν οι πλημμύρες είναι αυτά που κάνουν τους κάμπους εύφορους. Ας αναρωτηθούμε όμως γιατί κανείς από τους γεωλόγους, σεισμολόγους και μηχανικούς που έχουν κατακλύσει τα ΜΜΕ με εξωτικές προβλέψεις –μερικοί αμφισβητούν ακόμη και αν υπάρχει ανθρωπογενής κλιματική κρίση, ενώ άλλοι δηλώνουν έτοιμοι με τα υπολογιστικά μοντέλα τους για την επόμενη ημέρα σχεδιασμών έργων στον κάμπο– δεν μπορεί να απαντήσει στην απλή ερώτηση που βασανίζει τους ήδη πολύ ταλαιπωρημένους κατοίκους της Θεσσαλίας: Πόσο γρήγορα θα μειωθεί η στάθμη του νερού στη Λάρισα ή στον Παλαμά; Γιατί αυτό είναι το ζητούμενο στη διαχείριση της κρίσης και την αποτελεσματικότητα του «112», η στοχευμένη ενημέρωση για το πόσο γρήγορα ανεβαίνει ή κατεβαίνει η στάθμη στην ύπαιθρο και σε οικισμούς.
Κάθε φοιτητής σε πολυτεχνικές σχολές πολιτικών μηχανικών ανά τον κόσμο μαθαίνει σχεδόν από το τρίτο έτος σπουδών πώς να υπολογίσει το υδρογράφημα μιας πλημμύρας. Δηλαδή, χρησιμοποιώντας τις μετρήσεις της βροχόπτωσης, όπου υπάρχουν μετεωρολογικοί σταθμοί, μαθαίνει να προβλέπει πώς θα μεταβληθεί η στάθμη τις επόμενες ημέρες και ώρες σε διαφορετικές τοποθεσίες.
Η μεθοδολογία υπάρχει για τουλάχιστον εδώ και 100 χρόνια. Οποιοσδήποτε αναζητήσει στο Google τον συνδυασμό λέξεων hydrograph hurricane Harvey Ηouston 2017 και επιλέξει images, θα εντοπίσει δεκάδες εικόνες που δείχνουν υδρογραφήματα με την άνοδο και την κάθοδο της στάθμης των νερών, με βροχόπτωση που σημείωσε αμερικανικό ρεκόρ με 1.500 mm ή 60 ίντσες βροχής, αρκετά μεγαλύτερη από τον «Daniel». Για σύγκριση, το κόστος των ζημιών στην οικονομία των ΗΠΑ από τον «Χάρβεϊ» έχει υπολoγιστεί σε περίπου 190 δισ. δολάρια, δηλαδή περίπου 150-200 φορές μεγαλύτερο από την πρόσφατη καταστροφή στη Θεσσαλία. Η οικονομία των ΗΠΑ έχει ακαθάριστο εθνικό προϊόν περίπου 100 φορές μεγαλύτερο από το δικό μας.
Αλλά ας κάνουμε μια πιο δυσάρεστη σύγκριση. Αναζητήστε στο Google «υδρογράφημα Θεσσαλία 2023» και θα βρείτε θεωρητικές προσεγγίσεις για άλλες πλημμύρες, μπλα, μπλα…, αλλά κανένα πραγματικό χρήσιμο υδρογράφημα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί επιχειρησιακά, σε έκτακτη ανάγκη, βασισμένο σε μετρήσεις ή συγκεκριμένους υπολογισμούς για τη Θεσσαλία.
Στις ΗΠΑ υπάρχουν περίπου 6.500 σταθμοί που μετρούν τη στάθμη των ποταμών και χειμάρρων και τα στοιχεία αξιοποιούνται επιχειρησιακά στη βαθμονόμηση των υδρογραφημάτων και στον προγραμματισμό απομάκρυνσης πληθυσμών. Επίσης, οι σταθμοί καταμετρούν πόσο γρήγορα γεμίζουν ή αδειάζουν οι υδρολογικές λεκάνες. Σε συνδυασμό με τους 180.000 μετεωρολογικούς σταθμούς της χώρας, προκύπτουν αξιόπιστα υδρογραφήματα για τις κρίσιμες αποφάσεις απομάκρυνσης πληθυσμών, αλλά και την υπεύθυνη ενημέρωση όλων σχετικά με το πότε μπορούν να περιμένουν ότι θα επιστρέψουν στα σπίτια τους.
Για ποιο λόγο άραγε δεν έχουμε τέτοιες δυνατότητες; Μήπως δεν δίνουμε αρκετές χρηματοδοτήσεις ή μήπως οι συνάνθρωποί μας που πνίγονται δεν είναι οι ίδιοι με ανθρώπους στο Χιούστον ή στη Λιβύη, ή μήπως οι νόμοι της Φυσικής διαφέρουν στην Ελλάδα από τον υπόλοιπο κόσμο, και πρέπει να ανακαλύπτουμε ξανά τον τροχό σε κάθε ακραίο φυσικό φαινόμενο και να προτείνονται δήθεν νέες και καινοτόμες, αλλά ουσιαστικά παλιομοδίτικες και αδιάβαστες λύσεις; Ας είμαστε επιεικείς και όχι συνωμοσιολόγοι. Αυτό που φταίει είναι η άγνοια των συνεπειών της άγνοιας.
Ας δούμε όμως γιατί η πρόσφατη πλημμύρα ήταν τόσο καταστροφική, πέραν της ποσότητας βροχής. Τη δεκαετία του 1950, στη Θεσσαλία, ένας κρατικός φορέας με έδρα τον Βόλο, ονομαζόμενος Μηχανική Καλλιέργεια, έκανε εκτεταμένες αποξηράνσεις βάλτων, αφενός για να δοθούν καλλιέργειες στους ακτήμονες και αφετέρου για την καταπολέμηση της ελονοσίας. Οι εκτάσεις που αποξηράνθηκαν ήταν οι χαμηλότερες σε υψόμετρο και έγιναν αναχώματα για την προστασία τους. Μιλώντας με μηχανικούς που είχαν ασχοληθεί με τα έργα, είναι προφανές ότι δεν είχαν πρόσβαση σε υδρολογικά στοιχεία. Προείχε η ανασυγκρότηση της Ελλάδας μετά τον εμφύλιο.
Ας μην ξαναγίνει το ίδιο λάθος, με μελέτες χωρίς πρόσβαση σε μετρήσεις. Η Ελλάδα έχει αλλάξει τα τελευταία 70 χρόνια, αλλά η αστοχία των μελετών και έργων δεν έχει αλλάξει ανάλογα με την τεχνογνωσία και αυτό πρέπει να μας προβληματίζει. Είναι δυνατόν να έχει διχοτομηθεί η μισή Ελλάδα για σχεδόν μία εβδομάδα λόγω μιας ακραίας πλημμύρας; Μήπως δεν είναι μόνο θέμα τεχνολογίας αλλά και θέμα εσωστρέφειας; Μήπως η δαιδαλώδης διαδικασία εγκρίσεων μελετών, που βασίζεται στον τύπο και όχι στην ουσία, τελικά δεν αποφεύγει την ουσιαστική εξαπάτηση του δημοσίου συμφέροντος, που δεν είναι μόνο οικονομική;
Τις επόμενες εβδομάδες και μήνες θα ακουστούν πολλές νέες και παλιές ιδέες. Στα μεγάλα έργα που επηρεάζουν εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους και όπου δεν υπάρχει τυφλοσούρτης για τις μελέτες, είναι αναγκαίο οι μελετητές να έχουν διεθνή εμπειρία σε παρόμοια έργα. Για μια πολύπλοκη επέμβαση θα εμπιστευόσασταν τη ζωή σας σε έναν χειρουργό που δεν έχει κάνει καμία εγχείρηση ή σε κάποιον που έχει κάνει την ίδια στον ίδιο ασθενή και χρειάζεται να την επαναλάβει; Φαντάζεστε αν η γέφυρα στο Ρίο είχε δοθεί για σχεδιασμό σε μηχανικούς με εμπειρία μικρών γεφυρών σε δρόμους ή σε πανεπιστημιακούς που μόλις κατέβασαν από το Διαδίκτυο ελεύθερο υπολογιστικό μοντέλο σχεδιασμού γεφυρών; Η τυχόν αστοχία της ζεύξης στο Ρίο θα έχει παρόμοιες συνέπειες σε θανάτους από μελλοντική αστοχία διαχείρισης του κάμπου και περίπου το ίδιο οικονομικό κόστος. Φοβάμαι όμως ότι δεν θα χρησιμοποιηθούν τα ίδια κριτήρια για τις αναθέσεις μελετών.
Οσον αφορά τις υδρολογικές και μετεωρολογικές μετρήσεις, η ελληνική πρακτική πρέπει να αλλάξει. Κάθε δήμος και κοινότητα πρέπει να έχουν τουλάχιστον ένα μετεωρολογικό σταθμό, περισσότερους τα νησιά και τα βουνά. Κάθε ποτάμι, ρυάκι, χείμαρρος, βάλτος και λίμνη χρειάζονται μετρητή της στάθμης, και φυσικά απαιτούνται εκατοντάδες μετρητές σε διάφορα σημεία σε πεδιάδες και αυτοκινητοδρόμους.
Η χρηματοδότηση της βασικής έρευνας πρέπει να είναι διαφορετική από την επιχειρησιακή διαχείριση ακραίων φαινομένων. Η Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία πρέπει να αναπτύξει τεχνογνωσία ανάλογη αυτής του National Weather Service στις ΗΠΑ και να παράγει σωρηδόν υδρογραφήματα με εκτιμήσεις του χρόνου και του μεγέθους πλημμυρών, βασισμένες σε μετρήσεις. Αν υπολογίσουμε ένα μέσο κόστος 10.000 ευρώ, το κόστος για τουλάχιστον 2.000 σταθμούς είναι περίπου 20 εκατομμύρια. Μετρήσεις στάθμης και κυμάτων χρειάζονται και στις παραλίες, γιατί σε εύλογο χρόνο θα δούμε άνοδο της στάθμης, πλημμύρες από τη θάλασσα τον ίδιο χρόνο με πλημμύρες από ποτάμια, και τσουνάμι. Πανεπιστήμια και οργανισμοί μπορούν να χρηματοδοτούνται για να εγκαθιστούν και να συντηρούν δίκτυα στην περιοχή τους και να αναλύουν αποτελέσματα, αλλά οι μετρήσεις πρέπει να είναι ελεύθερα προσβάσιμες σε όλους, εφόσον έχουν εγκατασταθεί από κρατική επιχορήγηση. Μόνο με ελεύθερη πρόσβαση ελέγχεται η αξιοπιστία των προβλέψεων και διασφαλίζεται το δημόσιο συμφέρον.
Μια τέτοια προσέγγιση ισοδυναμεί με ένα σύγχρονο νειλόμετρο και μπορεί να μας βοηθήσει τα έργα μας να μην έχουν φαραωνική κλίμακα, αλλά φαραωνική αποτελεσματικότητα.
*O Κώστας Συνολάκης είναι ακαδημαϊκός και πρόεδρος της Εθνικής Επιστημονικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή. Το άρθρο του δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή»
